مقاله طبیعت ایران

طبیعت ایران

قسمتهایی از متن:

ایران كشوری است پهناور با آب و هوای بسیار متنوع دارای انواع پوشش گیاهی البته با كمیت های مختلف كشوری است كه دارای دو رشته كوه عظیم البرز و زاگرس می باشد و همین نوع از طبیعت باعث بسیاری از تفاوت های آب و هوایی و تنوع آن در نقاط مختلف كشور پهناور ایران می شود.

ایران سرزمینی است پوشیده از كوههای مرتفع، تپه ها ماهورها و بیابانهای وسیع با آب و هوای گوناگون و از اینرو محیطی است مساعد برای زندگی كوچ نشینی. همانگونه كه پیش از این گفتیم زندگی كوچ نشینی گونه از از سازش با محیط است كه در آن انسان با بهره گیری از دام، اراضی غیر قابل كشت را به صورت چراگاه مورد استفاده قرار می دهد، چنانكه می دانیم بیشتر مناطق ایران قابل كشت نیست ولی در عوض با توجه به تنوع آب و هوا قسمتهای از مناطق عمده قابل كشت برای چند ماهی به صورت چمنزارها و چرا گاههای سبز و خرم در می آیند. از آنجائیكه این چراگاهها فصلی و پراكنده اند تنها كوچ نشینان هستند كه با جابجائی منظم خود می توانند از آنها استفاده كنند زیرا در غیر این صورت میلیونها هكتار چراگاه طبیعی بدون استفاده باقی می ماند.

اصولاً كوچ نشینی گونه از از زیست است كه در آن انسان بته علت تكنولوژی ساده نمی تواند دگرگونی لازم را در محطی خود بوجود آورد و ناچار از راه پرورش دام خود را با آن سازش می دهد. از اینرو است كه كوچ نشینان تا حد زیادی وابسته و مقهور طبیعت هستند. كوچ نشینان در هر منطقه از ایران خواهد سیستان و بلوچستان، خواهد لرستان و كردستان و یا آذربایجان تا حد زیادی وابسته به انواع مختلف دام هستند و دام ها بنوبه خود احتیاج به علوفه دارند كه آن نیز وابسته به مقدار بارندگی و سایر عوامل اكولوژیكی است.

الف) فلات ایران

سلسلسه جبال زاگرس كه از شمال ایران شروع می شود و تا نواحی جنوب شرقی ادامه دارد، كناره های غربی فلات (1800-2000 متر ارتفاع از سطح دریا) ایران را تشكیل می دهد. این فلات شامل بخش علیای رودخانه دز در گذشته به رودخانه محلات مشهور بود و قسمتهای شمالی زاینده رود و كارون است. نواحی دو رودخانه یاد شده و حوضه های جنوب غربی اصفهان در مجموع چهارمحال را تشكیل می دهد.

به نظر زمین شناسان جغرافیدان، مناطق مزبور ساختار جغرافیایی پیچیده ای دارد. سطح این سرزمین را قشرهای متنوع و زنجیره ای زمین شناسی شكل می دهد. این طبقات از دوره های مختلف زمین شناسی و یا فرمهای آهكی آن است (ژوراسیك و كرتاسه) كه با دگرگونیهایی از مشخصه هی قدمت این نواحی محسوب می شود. به سبب جوان بودن زاگرس، زلزله خیزی منطقه قابل ذكر است.

در گزارش نامه نظامی سوم مطلبی از زلزله سال 1909 سیلاخور آمده است كه بر اثر آن حدود 6000 نفر جان خود را از دست دادند. همچنین زلزله های مكرر اشتران كوه سبب شد كه ایلات، تا مدتها بدین نواحی كوهستانی نزدیك نشوند.

و به دلیل مرغوب بودن تركیبات رسوبی لایه های بیرونی، دامنه ها در این منطقه حاصلخیزی ویژه ای دارد. چشمه سارها و رودخانه های بسیاری سبب وفور آب در این نواحی شده است. زراعت آبی در مناطق یادشده رونقی دارد و بیش از هر چیز برنج، گندم سفید، جو، جو صحرایی، عدس و یونجه كشت می شود.

دره ها با شیبی ملایم در داخل مناطق كوهستانی تشكیل شده است. بعضی از بلندیهای این سرزمین در ارتفاع یكهزار متری فلات ایران قرار دارند. در مجموع زمینهای این نواحی بلند كه از مراتع دامنه كوهها و دشتهای مرتفع تشكیل می شود، نوع زراعت را تعیین می كند. البته مردمان این سرزمینهای بلند با كمبود آب مواجهند. همچنین به علت حاصلخیز نبودند خاك و كمی رطوبت این منطقه ویژه، زراعت دیم در آنجا بازده اندكی دارد در ارتفاعات این نواحی فقط امكانات چرا و دامپروری وجود دارد. در این منطقه محدود اشكال مختلفی از بهره برداری زراعی یافت می شود:

زمینهای پس آن در در حاشیه زاینده رود قرار دارد كه دارای خاكی زرخیز است. زارعان این منطقه و حتی بر روی صخره ها بنا می كنند. در كنار این زمینها جلگه های وسیعی (استپی) وجود دارد كه درآن زراعت دیم رواج دارد تا چشم كار می كند از آبادی خبری نیست (مگر واحدهایی در دامنه كوه) نواحی مزبور زمینهای كشاورزی محسوب می شوند. فعالیت كشاورزی مردم در چهارمحال و استعداد زمینهای زراعی آن نواحی، آن ناحیه را به صورت یكی از سیلوهای غلات ایران در آورده است.

....

فصل دوم

1-   تحول شهری ایران

نزدیكی مفهومی میان شهر با حوزه سیاسی در تمدن ایرانی چهره ای بارز دارد. شهرهای ایرانی، همواره و بیش از هر چیز شهرهایی سیاسی اداری و مراكز قدرتی بوده اند كه بر حوزه هایی كمابیش گسترده در اطراف خود ایجاد سلسله می كرده اند.این امر لزوماً به معنای آن نیست كه منشأ شهرها همواره سیاسی باشند، بسیاری از شهرهای ایران در دوره های مختلف شهرهایی با منشأ دینی، تجاری یا پیشه وری بوده اند، اما دیر یا زود و اغلب در فاصله ای كوتاه، قدرت سیاسی آنها را زیر سلطه خود درآورده و از آنها نه فقط به مثابه ابزاری در آمدزا، بلكه همچنین به مثابه پایگاه هایی برای تحكیم اقدار دولتی استفاده می كرده است. یكی از پایدار ترین پیوستارهایی كه در تاریخ شهرنشینی ایران مشاهده می شود در ارتباط تقریباً مستقیمی است كه میان اقتدار قدرت سیاسی (عموماً در قالب حكومت های پادشاهی) از یك سو و رشد و شكوفایی شهرنشینی از سوی دیگر وجود داشته است. هر بار قدرت مركزی رو به ضعف رفته است، شهرها نیز رو به تخریب گذاشته اند و هر بار قدرت مركزی رو به ضعف رفته  است، شهرها نیز رو به تخریب گذاشته  اند. و هر بار قدرت مركزی به دلیل یورش خارجی (حملات مغول یا یورش اعراب) به كلی از میان رفته است، شهرنشینی نیز در دوره هایی نسبتاً طولانی زوال یافته است. دلیل این امر نیازی بودهاست كه همواره به دخالت قدرت مركزی برای تأمین امنیت درونی و بیرونی شهرها،‌به ویژه امنیت راه های طولانی تجاری و در كنار آن ساختن، حفظ و نگهداری نظام های گسترده آبیاری مصنوعی وجود داشته است. در بخش كنونی، روند عمومی شهرنشینی در تاریخ ایران بررسی خواهد شد. این بررسی موجز در پی ارائه تصویری عام و چشم اندازی عمومی از شهر در دوره ای طولانی را دارد كه در آن به موضوع عناصر شهری، از جمله عناصر فضایی، خرده فرهنگ ها و غیره پرداختته نمی شود زیرا این عناصر و تحول تاریخی انها در بخش بعدی موضوع بحث ما خواهند بود. با توجه به آنچه گفته شد، تاریخ شهرنشینی در ایران را شاید بتوان به كلان ترین شكل آن به سه دوره تقسیم كرد. هر یك از این دوره ها به نسبت دوره قبلی فاصله زمانی كمتری را در بر می گیرد و تراكم و شتاب بیشتری را در فرایند شهری شدن و افزایش تنوع شهری نشان می دهد كه این امر را باید حاصل سرعت گرفتن عمومی فرایند های تغییر فرهنگی در طول دوران های تاریخی انسانی دانست كه همچنان ادامه دارد. سه دوره مزبور را می توان چنین تعریف كرد:

دوره نخست، از شكل گیری شهرهای نخستین تاسقوط امپراتوری ساسانی، یعنی از هزاره سوم پیش از میلات تا سال 641 میلادی كته در اینجا ما از عنوان شهر باستانی برای آن استفاده خواهیم كرد.

دوره دوم،‌ از شكل گیری شهرهای اولیه اسلامی تا پایان دوره قاجار، یعنی از سال 641 تا 1925 میلادی كه در اینجا ما از عنوان شهر اسلامی از آن سخن خواهیم گفت.

دوره سوم، از شكل گیری دولت پهلوی در سال 1925 تا امروز كته دراینجا با عنوان شهر جدید (خدماتی-صنعتی) به آن اشاره خواهیم كرد.

طبعاً این تقسیم بندی كه به مصرف تحلیل موضوعی كتاب حاضر و در چارچوب موجز آن مطرح است می توان به صورت های بسیار متفاوت به زیر مجموعه های تاریخی و گونه ای تقسیم شود. این كاری است كه به شكلی جزئی در بخش مربوط به گونه شناسی شهرهای ایران در همین فصل انجام گرفته است، اما به طور كلی از چارچوب اهداف كتاب حاضر خارج می شود.

2-   شهر باستانی

قدیمی ترین تمدن شناخته شده ایرانی در منطقه عیلام از نیمه هزاره سوم پیش از میلاد ظاهر شد و تا قرن ششم پیش از میلاد تداوم داشت. مشخصه ساسی این تمدن كه بر زمین های كم ارتفاع منطقه خوزستان شكل گرفت، نوعی اولیگارشی فدراتیو با توزیع قدرت تمركززدا بود كه به نسبت به دو حوزه تمدنی در غرب (بین النهرین) و شرق (شمال هند) انفراد داشت. تماس و رابطه عیلام با تمدن های بین النهرینی سومر، بابل و آشور تقریباً‌همیشه در قالب جنگ ها انجام می گرفت. لذا برای حفظ این تمدن نیاز به تمركز شدید قدرت سیاسی وجود داشت. این تمركز عمدتاً در منطقه جنوب زاگرس، در خوزستان در شهر شوش و در فلات مركزی در شهرانشان انجام گرفت. پادشاهان عیلام، تقریباً از آغاز هزاره دوم عنوان «پادشاه انسان و شوش» را داشتند. در نتیجه شهر نشینی در جنوب غربی را باید یكی از حوزه های مهم شهرنشینی باستانی در ایران دانست: «با توجه به پاره ای مدارك می توان دریافت كه پس از سال 3000 پیش از میلاد شوش به صورت یكی از شهرهای پر جمعیت و مهم منطقه در آمده است... ]هر چند[ ... جمعیت شهر باستانی شوش هیچ گاه از شماره 40 هزار تن بالا تر نرفت». شوش در عین حال روابط تجاری گسترده ای با تمام مناطق جنوب غرب و مناطق شمالی فلات ایران داشت. انشان (تل ملیان) نیز در 26 كیلومتری شمال شیراز كنونی،‌ حوزه تمدنی پراهمیتی به وسعت 45 هكتار، و جمعیتی حدود 4500 نفر را در بر می گرفت. پادشاهی عیلام،‌ در دوره موسوم به نوعیلامی (750 تا 653 پیش از میلاد) رو به ضعف و زوال گذاشت. در كنار این تمركز دولتی-تمدنی در غرب و جنوب غربی ایران،‌ در هزاره سوم مطالعات باستان شناسی گویای حضور شهرنشینی در مناطق جنوب شرقی و فلات مركزی ایران نیز هستند:

....