تحقیق اثر درمان تلفیقی مدل ماتریکس و کاهش استرس ذهن آگاهی بر نشخوار فکری تنظیم هیجانی و کاهش مصرف معتادان شیشه

پروژه تحقیقاتی و پایان نامه دریافت درجه کارشناسی ارشد M.A رشته ی روان شناسی و گرایش بالینی با موضوع اثربخشی درمان تلفیقی مدل ماتریکس و کاهش استرس بر پایۀ ذهن آگاهی بر نشخوار فکری، تنظیم هیجانی، و کاهش عود مصرف در وابستگان به شیشه

چکیده

مشکل رایج در اختلالات سوء مصرف مواد، عود مصرف مواد حتی در بین افراد مداوا شده می باشد که این موضوع در مورد مادۀ مخدر شیشه بیشتر صدق می کند. از سویی، ذهن آگاهی یک سازۀ شناختی قابل پایش و مداخله در روان شناسی است. هدف اصلی این پژوهش، ارزیابی اثربخشی کاربرد درمان تلفیقی مدل رایج ماتریکس و کاهش استرس بر پایۀ ذهن آگاهی(MBSR) بر نشخوار فکری، تنظیم هیجانی، ذهن آگاهی، و میزان عود مصرف بود. با روش نمونه گیری هدفمند و پس از همتاسازی گروهی، 54 آزمودنی به صورت تصادفی انتخاب و دوباره تصادفی در سه گروه مساوی تلفیقی، ذهن آگاهی، و ماتریکس (کنترل) جاسازی شدند. سه پرسشنامه، قبل و پس از اتمام برنامۀ 8 هفته ای آموزش MBSR، توسط هر سه گروه تکمیل گردید. نشخوار فکری با ابزار پرسشنامۀ نشخوار فکری، تنظیم هیجانی با ابزار مقیاس دشواری های تنظیم هیجانی، ذهن آگاهی با ابزار مقیاس ذهن آگاهی، و میزان عود مصرف با ابزار تست تشخیصی مت آمفتامین سنجیده شدند. برای تجزیه و تحلیل داده ها از آزمون های تجزیه و تحلیل کوواریانس تک متغیری و ویلکاکسون استفاده شد. نتایج نشان دهندۀ کاهش معنادار نشخوار فکری (p<0/01)، دشواری های تنظیم هیجانی (p<0/001)، میزان عود مصرف (P<0/04)، و افزایش معنادار ذهن آگاهی (P<0/035)، در گروه تلفیقی در مقایسه با گروه کنترل بود، در حالیکه در گروه ذهن آگاهی صِرف، میزان کاهش عود مصرف در مقایسه با گروه کنترل معنادار نشد (P<0/6) بدین معنی که فرضیۀ 7 رد شد، اگرچه دیگر متغیرها تغییرات مشابه داشتند. با وجود رد شدن فرضیۀ مزبور، یک مدل جایگزین پیشنهاد شد، بدین معنی که مکانیزمی جدید که ناشی از ترکیب مدل ماتریکس و درمان MBSR می باشد منجر به کاهش بیشترعود مصرف در گروه تلفیقی در مقایسه با گروه کنترل می شود. این یافته بیانگر این است که درمان MBSR فاکتوری مفید اما نه یک فاکتور کافی برای هدف قرار دادن عود مصرف است. به بیانی، پژوهش حاضر مدارکی را دال بر ارزش ادغام کردن درمان MBSR در درمان های سوء مصرف مواد ارائه می دهد یعنی یک مکانیزم بالقوۀ تغییر را از طریق درمان تلفیقی برملا می سازد.

کلید واژه ها: تلفیقی، ذهن آگاهی، مدل ماتریکس، نشخوار فکری، تنظیم هیجان

تعاریف نظری متغیرها

شیشه (مت آمفتامین)

زیر گروهی از ترکیبات آمفتامین است و در ایران به نام شیشه شناخته می شود. آمفتامین، یک ترکیب هم خانواده از بی- فنی لیزوپروپیلامین و مقلد غیرمستقیم سمپاتیکاست که مصرف مزمن آن منجر به تحملو از نظر کلینیکی باعث افسردگی و خستگی می شود . این مادۀ مخدر روان گردان می تواند به صورت های تزریق، تدخین،از راه بینی ، و یا خوراکی استفاده شود و کاربرد طولانی مدت با دوز بالای آن منجر به وابستگی می شود.

وابستگی به مواد

انجمن روانپزشکی آمریکا، علایم وابستگی به مواد را شامل مجموعه ای از علایم فیزیولوژیکی، رفتاری و شناختی می داند که براساس آن فرد علی رغم داشتن اختلالات وابسته به مواد، مصرف آن را ادامه می دهد، در چنین مواردی الگویی از مصرف وجود دارد که معمولاً منجر به تحمل، محرومیت و رفتار اجباری برای مصرف می شود. مطابق با این تعریف سوء مصرف مواد منجر به تخریب کارکردهای روانی یا جسمانی می شود، در حالی که وابستگی وقتی ایجاد می شود که فرد به صورت اجباری و غیر قابل کنترل به مصرف پرداخته و در صورت عدم مصرف علائم ترک را نشان می دهد.

ذهن آگاهی

به تعدادی از فرایندهای مرتبط به هم مانند خودتنظیمی، فراشناخت، و قبول اشاره دارد. ذهن آگاهی به عنوان یک احساس بدون قضاوت و متعادل از آگاهی تعریف شده است که به واضح دیدن و پذیرش هیجانات و پدیده های فیزیکی، همان طور که اتفاق می افتند، کمک می کند.

نشخوار فکری

فرمی غیر انطباقی از افکار تکراری است که باعث ایجاد آشفتگی هیجانی و شدید شدن آن می شود و با اختلال در تعدیل رفتار ارتباط دارد. سبک پاسخ نشخواری یا نشخوار فکری نوعی روش تفکر است که فرد روی هیجاناتش تمرکز می کند و قادر نیست روی فعالیتهای تمرکززدا که حواس را از آن افکار دور نگه می دارند تمرکز کند و این امر خود باعث شدید شدن علائم می شود.

تنظیم هیجانی

به عنوان مقوله ای مشتمل بر (الف) آگاهی و درک هیجانات (ب) پذیرش هیجانات (ج) توانایی برای کنترل کردن رفتارهای تکانشی و رفتار کردن مطابق با اهداف مطلوب به منظور دستیابی به اهداف فردی و مطالبات موقعیتی تعریف می شود. تنظیم هیجانی مسئول نظارت، ارزیابی و تنظیم واکنش های هیجانی فرد است و وی را در دستیابی به اهدافش یاری می کنند.

عود مصرف مواد

به معنی مصرف دوبارۀ مواد مخدر پس از ترک و بعد از گذشت دوره ای از زمان که می تواند کوتاه یا طولانی مدت باشد، تعریف می شود. عود مصرف مواد باشکست درمان تفاوت دارد. کاهش عود مصرف مواد ناشی از کسب تکنیک های شناختی رفتاری و دیگر تکنیک هایی است که به ما کمک می کنند از مواد دور بمانیم و رفتارهای جدید را جایگزین رفتارهای قبلی کنیم.

تلفیق درمان های شناختی رفتاری و ذهن آگاهی

همان گونه که قبلاً گفته شد، از بین درمان های مختلف، درمان شناختی رفتاری محبوبیت زیادی را به منظور درمان سوء مصرف مواد کسب کرد و از سویی درمان بر پایۀ ذهن آگاهی هم وارد دنیای پزشکی شد. وارد شدن درمان بر پایۀ ذهن آگاهی به دنیای درمان زمینه را برای وارد شدن این درمان به منظور درمان سوء مصرف مواد مخدر آماده کرد. پایه های تئوریکی برای ترکیب ذهن آگاهی با جلوگیری از عود مصرف شناختی رفتاری سنتی بیان می دارد که ذهن آگاهی ممکن است باعث گسستگی و رها شدن از افکار و احساسات مرتبط با مواد شود و از رشد الگوهای فکری که به عود منتهی می شوند جلوگیری کند.

زگیرسکا و همکاران بیان می دارند که علاقۀ فزاینده به پزشکی مکمل و جایگزین، خصوصاً درمان هایی که جسم و ذهن را همزمان تحت تأثیر قرار می دادند باعث روی آوری به تحقیقاتی شد که ارزش اثرات مراقبه را در دامنه ای از زمینه های کلینیکی منجمله مشکلات مربوط به اعتیاد بررسی می کند. برزلین و همکاران بیان می دارند که ترکیب درمان شناختی رفتاری و ذهن آگاهی به خصوص در جمعیت هایی که گذشته از اعتیاد مبتلا به اختلالات عاطفی و خلقی همایند هم هستند نتیجۀ درمانی قویتری به دنبال دارد.

درمان های معروفی که از ترکیب درمان شناختی رفتاری و ذهن آگاهی به وجود آمده اند و در درمان اعتیاد استفاده می شوند شامل شناخت درمانی بر پایۀ ذهن آگاهی، رفتار درمانی جدلی ،درمان قبول و تعهد ، و پیشگیری از بازگشت بر پایۀ ذهن آگاهی می باشند. هیز بیان می دارد که درمان های رفتار درمانی جدلی ،درمان شناختی بر پایۀ ذهن آگاهی ، و درمان قبول و تعهد ، به موج سوم درمان های شناختی معروفند که همه در خود عنصر ذهن آگاهی را دارا می باشند.

عنصر درمانی ذهن آگاهی در درمان های دیگری از قبیل درمان موریتا ، درمان تجربی ، رویارویی درون نگری ، آگاهی فراشناختی(نوعی تمرکززدایی)، و درمان هیجان- محور ، عامل مهم درمانی محسوب می شود؛ این درمان ها در اعتیاد هم استفاده می شوند.

فهرست مطالب

چکیده. 1

فصل اول : مقدمه و کلیات پژوهش. 2

1-1 مقدمه. 3

1-2 بیان مسئله. 6

1-3 اهمیت و ضرورت پژوهش. 8

1-4 اهداف پژوهش. 10

1- 5 پرسش ها و فرضیه های پژوهش. 10

1-5-1 پرسش های پژوهش. 10

1-5-2 فرضیه های پژوهش. 11

1- 6 تعاریف نظری و عملیاتی متغیرها. 11

1-6-1 تعاریف نظری. 11

1-6-1-1 شیشه (مت آمفتامین). 11

1-6-1-2 وابستگی به مواد. 12

1-6-1-3 ذهن آگاهی. 12

1-6-1-4 نشخوار فکری. 12

1-6-1-5 تنظیم هیجانی. 13

1-6-1-6 عود مصرف مواد. 13

1-6-2 تعاریف عملیاتی. 13

1-6-2-1 وابستگی به مت آمفتامین. 13

1-6-2-2 ذهن آگاهی. 13

1-6-2-3 نشخوار فکری. 13

1-6-2-4 تنظیم هیجانی. 14

1-6-2-5 عود مصرف مت آمفتامین. 14

فصل دوم:گسترۀ نظری و بازنگری تحقیقات پیشین. 16

2-1 مقدمه. 17

2-2 مبانی نظری پژوهش. 17

2-2-1 مت آمفتامین. 17

2-2-2 عود مصرف مواد. 21

2-2-3 ذهن آگاهی. 22

2-2-4 اعتیاد. 24

2-2-4-1 اعتیاد و ذهن آگاهی. 24

2-2-4-2 اعتیاد و استرس. 25

2-2-5 درمانکاهش استرس بر پایۀ ذهن آگاهی یا MBSR.. 26

2-2-6 نشخوار فکری. 27

2-2-6-1 نشخوار فکری و استرس. 29

2-2-7 تنظیم هیجانی. 30

2-2-7-1 تنظیم هیجا نی و استرس. 33

2-2-7-2 تنظیم هیجانی و نشخوار فکری. 33

2-2-8 اعتیاد و موج سوم رفتار درمانی. 34

2-2-8-1 شناخت درمانی بر پایۀ ذهن آگاهی (MBCT). 36

2-2-8-2 رفتاردرمانی جدلی(DBT)36

2-2-8-3 درمان قبول و تعهد (ACT). 37

2-2-9 درمان های دیگر بر پایۀ ذهن آگاهی (در درمان اعتیاد). 37

2-2-9-1 مدل پیشگیری از بازگشت بر پایۀ ذهن آگاهی (MBRP). 37

2-2-9-2 خود- طرحواره درمانی معنوی (3-S). 38

2-2-9 تاریخچۀ مواد مخدر منجمله شیشه. 39

2-2-10 تاریخچۀ ذهن آگاهی. 41

2-2-11 تاریخچۀ درمانکاهش استرس بر پایۀ ذهن آگاهی(MBSR)42

2-2-12 تاریخچۀ درمان های مختلف در درمان اعتیاد. 42

2-2-12-1 درمان های شناختی رفتاری منجمله ماتریکس. 42

2-2-12-2 تلفیق درمان های شناختی رفتاری و ذهن آگاهی. 43

2-2-13 تاریخچۀ مطالعه دربارۀ نشخوار فکری. 45

2-2-14 تاریخچۀ مطالعه در بارۀ تنظیم هیجانی. 45

2-2-15 تئوری ها در خصوص اعتیاد و عود مصرف. 45

2-2-15-1 تئوری انگیزه. 45

2-2-15-2 تئوری جلوگیری از عود مصرف مواد مارلات و گوردون. 46

2-2-15-3 تئوری مواجهه با سرنخ. 46

2-2-15-4 تئوری های زیر بنایی درمان های جلوگیری از عود مصرف مواد 47

2-2-16 تئوری ها در خصوص نشخوار فکری. 49

2-2-17 تئوری ها در خصوص تنظیم هیجانی. 50

2-3 بررسی پژوهش های انجام شده در خصوص موضوع. 51

2-3-1 پیشینه پژوهش در خارج از کشور. 51

2-3-2 پیشینۀ پژوهش در ایران. 60

2-3-3 جمع بندی پیشینۀ پژوهش ها در خارج و ایران. 66

فصل سوم:روش پژوهش. 67

3-1 مقدمه. 70

3-2 طرح کلی پژوهش. 68

3-3 جامعه، نمونه، و روش اندازه گیری. 68

3-3-1 جامعه. 68

3-3-2 نمونه. 68

3-3-3 روش اندازه گیری (ابزارهای گردآوری داده ها). 69

3-3-3-1 ذهن آگاهی. 69

3-3-3-2 تنظیم هیجانی. 70

3-3-3-3 نشخوار فکری. 71

3-3-3-4 عود مصرف مواد. 71

3-4 روش اجرای پژوهش. 72

3-5 روش تجزیه و تحلیل آماری داده ها. 74

3-6 ملاحظات اخلاقی. 74

فصل چهارم:توصیف و تحلیل داده ها. 76

4-1 مقدمه. 77

4-2 بخش اول: آمار توصیفی. 77

4-3 بخش دوم: یافته های استنباطی. 78

4-3-1 تحلیل کوواریانس. 78

4-3-2 تحلیل کوواریانس. 80

4-3-3 تحلیل کوواریانس. 81

4-3-4 تحلیل کوواریانس. 83

4-3-5 تحلیل کوواریانس. 84

4-3-6 آزمون ویلکاکسون. 87

4-3-7 آزمون ویلکاکسون. 89

4-4 ضرایب آلفای کرونباخ ابزارهای پژوهشی مورد استفاده در مطالعه 89

فصل پنجم:بحث و نتیجه گیری. 90

5-1 مقدمه. 91

5-2 بحث و نتیجه گیری. 91

5-3 محدودیت های پژوهش. 97

5-4 پیشنهادات. 98

5-4-1 پیشنهادات پژوهشی. 98

5-4-2 پیشنهادات کاربردی. 98

پیوست ها. 99

1) مقیاس پاسخ توأم با نشخوار فکری RRS از پرسشنامه سبک های پاسخ RSQ 100

2) مقیاس ذهن آگاهی (MAAS) 103

3) مقیاس دشواری های تنظیم هیجانی (DERS)105

آموزش روش درمانی کاهش استرس بر پایۀ ذهن آگاهی

منابع و مأخذ

فهرست جداول

فهرست نمودارها